گرفتن حق از طریق دادگاه، رایگان نیست و هزینه دارد. این هزینه گاهی ناچیز است، اما گاهی هم میتواند بسیار سنگین باشد. بخش مهمی از این هزینه‌ها، مبلغی است که برای رسیدگی به پرونده باید پرداخت شود و به آن «هزینه دادرسی» می‌گویند.
گاهی، به‌خصوص در دعواهای مالی بزرگ، ممکن است کسی که می‌خواهد حقی را دنبال کند، توان پرداخت هزینه آن را نداشته باشد. انصاف نیست که یک انسان فقط به دلیل تنگدستی مالی از رسیدن به حقش باز بماند. به همین دلیل، قانون این امکان را فراهم کرده است که فرد بتواند دعوای «اعسار از هزینه دادرسی» را مطرح کند. اگر دادگاه تشخیص دهد که او واقعاً توان پرداخت ندارد، موقتاً از پرداخت تمام یا بخشی از این هزینه معاف میشود تا به دعوای اصلی‌اش رسیدگی شود.
در ادامه، با تمرکز بر نکات کلیدی، دعوای اعسار از هزینه دادرسی را برای شما باز می‌کنم. هدف من این است که به‌روشنی بدانید این دعوا چیست، چه شرایطی دارد، به چه درد شما می‌خورد و چگونه باید آن را مطرح کنید.
آیا واقعاً هزینه دادرسی ممکن است زیاد باشد؟
قبل از آن که وارد بحث تخصصی شویم، باید بر سر یک واقعیت توافق کنیم: هزینه دادرسی گاهی آن‌قدر سنگین است که میتواند مانعی جدی بر سر راه دادخواهی باشد. می‌خواهم این موضوع را با یک مثال برایتان روشن کنم.
فرض کنید شخصی تمام دارایی خود را که مجموعاً ۴۰ میلیارد تومان است فروخته و این مبلغ را به فردی سپرده تا برای او ملکی در شمال کشور بخرد. اما آن فرد با بی‌دقتی، پول را به شخص نادرستی می‌دهد و تمام سرمایه از دست می‌رود. حال اگر صاحب پول بخواهد علیه امانت‌دار خود دادخواست بدهد و همان ۴۰ میلیارد تومان را مطالبه کند، هزینه دادرسی آن چقدر خواهد بود؟ بر اساس تعرفه فعلی، این هزینه معادل سه و نیم درصد مبلغ خواسته است؛ یعنی یک میلیارد و چهارصد میلیون تومان.
حالا تصور کنید همین شخص، ادله کافی برای اثبات ادعایش نداشته و دادگاه اولیه (بدوی) نیز رأی را به زیان او صادر می‌کند. اگر او بخواهد از حق قانونی خود برای اعتراض و تجدیدنظرخواهی استفاده کند، این بار باید چهار و نیم درصد مبلغ خواسته را به‌عنوان هزینه دادرسی بپردازد که معادل یک میلیارد و هشتصد میلیون تومان است. اگر دادگاه تجدیدنظر هم ادعای او را نپذیرد، تکلیف آن سه میلیارد و دویست میلیون تومانی که پرداخت کرده چه میشود؟ آیا این مبلغ به او بازگردانده میشود؟ پاسخ منفی است. این پول، هزینه رسیدگی قضایی بوده و بازگشتی در کار نخواهد بود.
اگر دادگاه تجدیدنظر هم ادعای او را نپذیرد، تکلیف آن سه میلیارد و دویست میلیون تومانی که پرداخت کرده چه میشود؟ آیا این مبلغ به او بازگردانده میشود؟ پاسخ منفی است. این پول، هزینه رسیدگی قضایی بوده و چون رأی به نفع او صادر نشده، بازگشتی در کار نخواهد بود.
پس بیایید بپذیریم که هزینه دادرسی گاهی میتواند آن‌قدر گزاف باشد که فرد را از پیگیری حق خود منصرف کند. دعوای اعسار، راهکاری است که قانون برای عبور از این مانع بزرگ پیش‌بینی کرده است.
البته باید این نکته هم ضروری است که هزینه دادرسی همیشه به این سنگینی نیست. در دعاوی حقوقی، خواسته‌ها به دو دسته مالی و غیرمالی تقسیم می‌شوند. به طور کلی، در دعاوی مالی، هزینه دادرسی درصدی از ارزش خواسته است. به همین دلیل، هرگاه موضوع دعوا یک دارایی ارزشمند مانند ملک، خودرو یا مبالغ کلان پول باشد، هزینه دادرسی آن نیز میتواند قابل توجه باشد. اما هزینه دادرسی برای دعاوی غیر مالی، معمولاً زیاد نیست و عموم افراد قادر به پرداخت آن هستند.
اعسار چیست و چه انواعی دارد؟
مهم است بدانید که ما با دو نوع دعوای اعسار مواجه هستیم که نباید آن‌ها را با یکدیگر اشتباه بگیریم.
✔ اعسار از هزینه دادرسی: این دعوا زمانی مطرح میشود که شخصی پول کافی برای پرداخت هزینه رسیدگی به پرونده‌اش را ندارد، یا پول دارد اما در دسترسش نیست. برای مثال، پول خود را به کسی قرض داده و آن شخص فرار کرده و امکان بازپس‌گیری فوری آن وجود ندارد.
✔ اعسار از پرداخت محکومبه: این دعوا مربوط به زمانی است که شخصی در دادگاه به پرداخت مبلغی محکوم شده، اما توانایی پرداخت یک جای آن را ندارد یا به اموال خود برای پرداخت دسترسی ندارد.
هر کدام از این دو دعوا، قواعد و الزامات متفاوتی دارند. مثلاً برای طرح دعوای اعسار از پرداخت محکومبه، ارائه فهرستی از تمام اموال و دارایی‌ها الزامی است. اما چنین الزامی برای دعوای اعسار از هزینه دادرسی وجود ندارد. متأسفانه بسیار دیده‌ام که نکات و قواعد مربوط به یکی از این دعاوی، به اشتباه در مورد دیگری به کار برده میشود.
در این یادداشت، تمرکز روی «اعسار از هزینه دادرسی» است و به موضوع دیگر نخواهم پرداخت. در آینده نزدیک، یادداشت مستقلی را به آن دعوای دوم و قواعد خاصش اختصاص خواهم داد.
آیا ادعای اعسار فقط برای مرحله بدوی است؟
برای پاسخ به این پرسش، اول باید بدانیم که یک پرونده ممکن است چند مرحله داشته باشد. همیشه اولین دادگاهی که به پرونده رسیدگی و رأی صادر می‌کند، «دادگاه بدوی» است. خیلی وقت‌ها طرفین می‌توانند به رأی این دادگاه اعتراض کنند. این اعتراض باعث میشود پرونده برای بررسی دوباره به دادگاه بالاتر، یعنی «دادگاه تجدیدنظر» یا «دیوان عالی کشور» برود. نکته مهم این است که هر کدام از این مراحل، هزینه جداگانه‌ای دارد.
حالا پرسش این است که آیا ادعای اعسار فقط برای شروع دعوا در مرحله بدوی کاربرد دارد؟ اگر هزینه مرحله بدوی را پرداخت کرده باشیم، آیا برای اعتراض به رأی دیگر نمی‌توانیم ادعای اعسار کنیم؟ و این پرسش هم خوب است اضافه کنیم که: اگر در مرحله بدوی اعسار ما پذیرفته شد، آیا برای مراحل بعدی نیز باید دوباره این ادعا را مطرح کنیم؟
پاسخ این است که شما در هر مرحله از پرونده میتوانید ادعای اعسار کنید. برای مثال، ممکن است دعوا را طرف مقابل شما طرح کرده باشد. در این حالت، شما در مرحله اول (بدوی) هزینه‌ای پرداخت نمی‌کنید. اما اگر رأی به ضرر شما صادر شود و بخواهید به آن اعتراض کنید، چون شما درخواست رسیدگی مجدد داده‌اید، هزینه آن با شما خواهد بود. در این مقطع میتوانید هم‌زمان با اعتراض خود، ادعای اعسار از هزینه آن را نیز مطرح کنید.
یک نکته بسیار مهم هم وجود دارد؛ اگر دادگاه یک بار اعسار شما را در یک پرونده قبول کند، آن حکم برای تمام مراحل بعدی همان پرونده هم معتبر است. برای مثال، اگر در ابتدای کار همراه با دادخواست اصلی، اعسار شما قبول شود و بعداً بخواهید به رأی صادر شده اعتراض کنید، دیگر لازم نیست دوباره درخواست اعسار بدهید و آن را ثابت کنید.
آیا از حکم اعسار یک پرونده، میتوان برای سایر پروندهها استفاده کرد؟
همان‌طور که گفتیم، حکم پذیرش اعسار در یک پرونده، برای تمام مراحل آن پرونده معتبر است. اما این اعتبار به پروندههای دیگر سرایت نمیکند و فقط مخصوص همان پرونده است.
مثلاً فرض کنید شما برای پس گرفتن پول خرید یک تلفن همراه که به دوستتان داده‌اید، علیه او طرح دعوا کرده‌اید و دادگاه نیز اعسار شما از هزینه دادرسی را پذیرفته است. حال تصور کنید به همین دوست، مبلغی هم برای خرید خانه قرض داده بودید و او آن را نیز پس نداده است. اگر بخواهید برای بازپس‌گیری این پول دادخواست جدیدی بدهید، این یک پرونده کاملاً جدا محسوب میشود. در این پرونده جدید، اگر همچنان توانایی پرداخت هزینه دادرسی را ندارید، باید بار دیگر ادعای اعسار را مطرح و آن را اثبات کنید.
آیا ادعای اعسار باید در دادخواست جداگانه مطرح شود؟
دعوای اعسار از هزینه دادرسی به خودی خود و بدون وجود یک دعوای اصلی، معنایی ندارد. یعنی شما نمی‌توانید به دادگاه مراجعه کنید و بگویید: «من فعلاً هیچ دعوایی ندارم، اما لطفاً اعسار مرا تأیید کنید تا اگر در آینده خواستم دعوایی مطرح کنم، از پرداخت هزینه معاف باشم.» این امکان وجود ندارد، زیرا تا زمانی که دعوای اصلی و میزان هزینه دادرسی آن مشخص نباشد، دادگاه نمی‌تواند توانایی شما برای پرداخت آن را ارزیابی کند. بنابراین، راه درست این است که ابتدا دعوایی وجود داشته باشد و سپس در صورت ناتوانی از پرداخت هزینه آن، دعوای اعسار مطرح شود.
حال فرض کنید می‌خواهید علیه شخصی برای وصول طلب خود دادخواست بدهید و توان پرداخت هزینه آن را ندارید. دو راه پیش روی شماست. رایجترین و بهترین روش این است که در همان دادخواست اصلی، علاوه‌بر خواسته اصلی (مانند مطالبه وجه)، خواسته «صدور حکم اعسار از هزینه دادرسی» را نیز اضافه کنید. اما اگر به هر دلیلی این کار را نکردید، میتوانید دعوای اعسار را با یک دادخواست مستقل و جداگانه نیز مطرح کنید.
طرح ادعای اعسار از هزینه دادرسی چه پیامدهایی دارد؟
وقتی دعوای اعسار از هزینه دادرسی را مطرح می‌کنید، دادگاه پیش از ورود به دعوای اصلی، ابتدا به ادعای اعسار شما رسیدگی می‌کند. این رویکرد کاملاً منطقی است؛ زیرا تا زمانی که تکلیف هزینه دادرسی مشخص نشود، رسیدگی به اصل دعوا ممکن نیست.
اگر دادگاه ادعای اعسار را نپذیرد، به شما مهلت می‌دهد تا هزینه دادرسی را پرداخت کنید. اگر در موعد مقرر هزینه را بپردازید، رسیدگی به دعوای اصلی ادامه می‌یابد. در غیر این صورت، دادخواست شما رد خواهد شد.
اگر دادگاه ادعای اعسار را بپذیرد، چند حالت ممکن است. در بهترین حالت، دادگاه ممکن است تشخیص دهد که شما مطلقاً توانایی پرداخت هزینه را ندارید. در این حالت، موقتاً از پرداخت کل هزینه دادرسی معاف می‌شوید. اما حالتی که بیشتر رخ می‌دهد این است که دادگاه به این نتیجه می‌رسد شما توانایی پرداخت بخشی از هزینه را دارید. برای نمونه، حکم می‌دهد که شما نصف هزینه را بپردازید و از پرداخت نصف دیگر موقتاً معاف هستید. گاهی نیز ممکن است دادگاه پرداخت هزینه دادرسی را برای شما قسط‌بندی کند؛ مثلاً مقرر کند که کل مبلغ را طی چهار قسط ماهانه پرداخت نمایید.
فراموش نکنید که رأی مربوط به رد یا پذیرش اعسار، قابل اعتراض است. اگر با ادعای شما موافقت نشود، میتوانید به آن اعتراض کنید تا پرونده در دادگاه بالاتر دوباره بررسی شود.
رای پذیرش ادعای اعسار چه شرایطی لازم است؟
اول از همه، ادعای اعسار از هزینه دادرسی از سوی «تاجر» پذیرفته نمیشود، مگر آن که در دسته «کسبه جزء» قرار گیرد. بنابراین، یک شرکت تجاری نمی‌تواند چنین ادعایی را مطرح کند.
دوم و مهم‌تر از همه، شما باید اثبات کنید که دارایی کافی برای پرداخت هزینه دادرسی ندارید یا به دارایی خود دسترسی ندارید. توجه داشته باشید که دارایی فقط پول نقد نیست. اگر شما خودرو یا ملکی (غیر از موارد ضروری زندگی مانند خانه محل سکونت) داشته باشید که ارزش آن برای پرداخت هزینه دادرسی کافی باشد، ادعای اعسار شما پذیرفته نخواهد شد.
اما این موضوع چگونه اثبات میشود؟ رایجترین و مؤثرترین راه، معرفی حداقل دو شاهد مطلع است. قانون برای اثبات اعسار با شهادت شهود، یک الزام دیگر هم تعیین کرده است: شما باید یک «استشهادیه کتبی» ضمیمه دادخواست خود کنید که حداقل دو شاهد مرد آن را امضا کرده باشند. این استشهادیه فرمت مشخصی دارد و باید اطلاعات دقیقی مانند مشخصات شما، موضوع دعوا و مبلغ هزینه دادرسی در آن ذکر شود. اکیداً توصیه می‌کنم این فرم را شخصاً تنظیم نکنید و نسخه استاندارد آن را از یک وکیل معتبر یا دفاتر خدمات الکترونیک قضایی دریافت نمایید.
شاهدانی که معرفی می‌کنید باید از وضعیت مالی و معیشتی شما به‌خوبی آگاه باشند. اگر شاهدی در دادگاه بگوید: «من شغل او را نمی‌دانم» یا «از جزئیات زندگی‌اش خبر ندارم اما می‌دانم که وضع مالی خوبی ندارد»، شهادت او ممکن است برای اثبات اعسار کافی نباشد.
آیا طرف مقابل میتواند مانع پذیرش ادعای اعسار شود؟
گاهی شخصی ادعای اعسار می‌کند و طرف مقابل دعوا تلاش می‌کند تا با ارائه دلیل، نادرستی این ادعا را به دادگاه ثابت کند. آیا چنین امکانی وجود دارد؟
بله، کاملاً امکانپذیر است. دعوای اعسار به طرفیت همان اشخاصی مطرح میشود که دعوای اصلی علیه آن‌هاست. آن‌ها حق دارند در جلسه رسیدگی حاضر شوند و با ارائه مدارک و دلایل، ادعای شما را به چالش بکشند. همچنین اگر دادگاه اعسار شما را بپذیرد، طرف مقابل میتواند به این رأی اعتراض کند.
شاید در نگاه اول به نظر برسد که این اقدام، نفع مستقیمی برای طرف مقابل ندارد. زیرا اگر شما در دعوای اصلی پیروز شوید، میتوانید تمام هزینه‌هایی را که پرداخته‌اید، از جمله هزینه دادرسی، از طرف مقابل بگیرید. پس چرا طرف مقابل باید اصرار کند که شما توانایی پرداخت دارید و در نهایت با این کار، خود را در معرض پرداخت هزینه بیشتری قرار دهد؟
موضوع به این سادگی نیست. خیلی اوقات طرف مقابل چنین فکر می‌کند که اگر شما مجبور به پرداخت هزینه دادرسی سنگین شوید، ممکن است از ادامه پیگیری دعوا منصرف شوید. بنابراین، با تمام توان تلاش می‌کند تا اعسار شما را زیر سؤال ببرد. گاهی نیز هدف صرفاً اتلاف وقت است. طرف مقابل، حتی اگر دفاع مؤثری نداشته باشد، با اعتراض به رأی اعسار، پرونده را به مرحله تجدیدنظر می‌کشاند تا رسیدگی به دعوای اصلی به تعویق بیفتد.
در پایان، اگر پرسشی درباره اعسار از هزینه دادرسی دارید، یا می‌خواهید بدانید که با توجه به دلایل موجود، احتمال پذیرش ادعای شما چقدر است، می‌توانیم شرایط پرونده شما را با هم تحلیل کنیم. گاهی نیز باید ارزیابی کرد که آیا طرح این دعوا اساساً یک تصمیم راهبردی درست برای شماست یا خیر. من برای این گفتگو در کنار شما هستم.
شما یادداشت شماره 1 از مجموعه راهنمای تخصصی انواع دعاوی را مطالعه کرده‌اید. یادداشت‌های این مجموعه به ترتیب عبارتند از: