گاهی کسی به دیگری ارتکاب جرم را نسبت می‌دهد؛ مثلاً می‌گوید او رشوه گرفته، سرقت کرده، کلاهبردار است، اسلحه غیرمجاز دارد، پولشویی می‌کند یا مواد مخدر می‌فروشد. اگر این شخص نتواند ارتکاب جرم از سوی طرف دیگر را ثابت کند، ممکن است خودش، تحت شرایطی، به جرم افترا محکوم شود.
به این نوع افترا «قولی» یا «ساده» می‌گویند.
اما نوع دیگری از افترا وجود دارد که در آن شخص با هدف مجرم جلوه دادن دیگری، آگاهانه چیزی مانند اسلحه، مشروبات الکلی یا مواد مخدر را جایی قرار می‌دهد تا به نام فرد دیگری تمام شود.در آن شخص با هدف مجرم قلمداد کردن دیگری، آگاهانه و عامدانه چیزی مثل اسلحه، مشروبات الکلی، یا مواد مخدر را جایی قرار می‌دهد که به اسم شخص دیگر تمام شود. در این حالت نیز شخص اول مرتکب افترا شده است، اما این یک افترای ساده نیست و به آن «افترای عملی» می‌گویند.
در این یادداشت در مورد افترای ساده توضیح خواهم داد. بسیاری از کسانی که مرتکب افترای ساده می‌شوند، از مجرمانه بودن رفتار خود بی‌اطلاع‌اند. پس توصیه می‌کنم توضیحات را با دقت بخوانید تا ناخواسته مرتکب آن نشوید.
در چه شرایطی می‌توان شخصی را به دلیل افترا محکوم کرد؟
برای فهمیدن اینکه افترای ساده چیست، در چه زمانی تحقق پیدا می‌کند و مجازات آن چیست، باید به ماده‌ی ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) اشاره کنیم:
ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات): هر کس به وسیله اوراق چاپی یا خطی یا به وسیله درج در روزنامه و جرائد یا نطق در مجامع یا به هر وسیله دیگر به کسی امری را صریحاً نسبت دهد یا آن‌ها را منتشر نماید که مطابق قانون آن امر جرم محسوب می‌شود و نتواند صحت آن اسناد را ثابت نماید جز در مواردی که موجب حد است به جزای نقدی درجه شش محکوم خواهد شد.
تبصره – در مواردی که نشر آن امر اشاعه فحشا محسوب گردد هر چند بتواند صحت اسناد را ثابت نماید مرتکب به مجازات مذکور محکوم خواهد شد.
نخست باید بدانیم افترا زدن محدود به رسانه یا نوشتار نیست. کسی که در پیام واتس‌اپی گفته دیگری سارق است، یا در یک مشاجره خیابانی چنین حرفی زده، یا زیر برگه‌ای با مضمون «فلانی سارق است» امضا کرده، یا در استوری نوشته «او پولشویی می‌کند»، ممکن است مرتکب افترا شده باشد.
اما چرا می‌گوییم ممکن است؟ چون برای تحقق جرم افترا باید تمام شرایط زیر وجود داشته باشد:
✔ اگر بگوییم «فلانی دروغ گفته، بی‌اخلاق است یا بی‌سواد است»، ممکن است توهین تلقی شود (که خود جرم است)، اما افترا نیست، چون هیچ‌یک از این موارد در قانون جرم محسوب نمی‌شود.
✔ اگر بگوییم «فلان شخص را در حوالی خانه‌ای دیدم که دیشب از آن سرقت شده»، یا با کنایه بگوییم «دوستی دارم که دزدی می‌کند» بی‌آن‌که مشخص کنیم چه کسی، این افترا نیست؛ چون جرم صراحتاً به کسی نسبت داده نشده است.
✔ اگر کسی به دیگری بگوید «کلاهبردار است» و دادگاه ثابت کند که واقعاً چنین جرمی رخ داده، این گفته افترا محسوب نمی‌شود. البته چند نکته‌ی مهم وجود دارد. اولاً، «ثابت کردن جرم» یعنی دادگاه واقعاً به موضوع رسیدگی کند و رأی قطعی صادر شود که شخص مرتکب جرم شده است؛ نه اینکه فقط شایعات یا مدارکی وجود داشته باشد.ثانیاً حتی اگر فردی به جرمی محکوم شده باشد، دیگران حق ندارند آزادانه آن موضوع را منتشر کنند. برای نمونه، تبصره‌ی ماده‌ی ۶۹۷ می‌گوید اگر نشر آن امر به اشاعه‌ی فحشا بینجامد، حتی در صورت صحت ادعا، نشر‌دهنده هم مجازات می‌شود. یا مطابق ماده‌ی ۳۵۳ قانون آیین دادرسی کیفری نیز، اگر رسانه‌ای هویت یا مشخصات محکومان را بدون مجوز منتشر کند، آن عمل در حکم افتراست.
✔ شخص باید سو نیت داشته باشد، یعنی باید محرز شود که می‌خواسته با این کار به دیگری ضرر برساند، مثلا آبروی او را ببرد. پپس اگر کسی برای شوخی به دوستی بگوید «تو قاتلی» یا کودکی ناآگاه چنین چیزی بگوید، یا فرد مست در حالت غیرعادی حرفی بزند، افترا محقق نمی‌شود. البته این بدان معنا نیست که همیشه بتوان با گفتن «شوخی کردم» از مجازات فرار کرد. بیشتر رفتارها مانند انتشار در استوری یا فضای عمومی، ذاتاً نشانه‌ی سوءنیت‌اند. در این موارد دادگاه اگر تشخیص دهد قصد ضرررسانی وجود داشته، همین برای صدور حکم کافی است و نیازی به اقرار و شاهد نیست.
دوشرط دیگر هم هست که بعضی عقیده دارند باید وجود داشته باشد:
✔ در ماده‌ی ۶۹۷ واژه‌ی «کسی» به‌کار رفته، نه «شخص»، بنابراین تفسیر رایج این است که افترا به معنای نسبت دادن جرم به شخص حقیقی است. با این حال، حتی اگر جرم به شخص حقوقی نسبت داده شود، ممکن است مشمول جرم «نشر اکاذیب» شود یا از حیث حقوقی، مسئولیت مدنی برای جبران خسارت به همراه داشته باشد.
✔ بنا به ظاهر ماده 697، اکثراً عقیده دارند مرتکبِ افترا هم باید شخص حقیقی باشد. در نتیجه اگر در وب‌سایت یک شرکت مطلبی منتشر شود که به دیگری جرمی نسبت داده، شرکت به‌خودی‌خود قابل تعقیب نیست؛ بلکه اشخاصی مانند نویسنده یا مدیر وب‌سایت که مستقیماً در نشر مطلب نقش داشته‌اند مسئول‌اند.
ناگفته نماند گاهی افراد نسبت «زنا» یا «لواط» به دیگری می‌دهند. این دو عمل نیز جرم‌اند، اما نسبت دادن آن‌ها عنوان جداگانه‌ای دارد و به آن قذف گفته می‌شود که مجازاتش با افترای ساده تفاوت دارد و هشتاد ضربه شلاق حدی است.
آیا افترا ممکن است به واسطه شکایت کردن، فرستادن اظهارنامه و شهادت دادن ارتکاب یابد؟
گاه پیش می‌آید که ناچاریم، یا تصور می‌کنیم ناچاریم، جرمی را به دیگری نسبت دهیم. سؤال این است که آیا در این حالت‌ها هم افترا رخ می‌دهد یا نه؟ رایج‌ترین مورد زمانی است که از کسی شکایت می‌کنیم بی‌آن‌که مطمئن باشیم او واقعاً محکوم می‌شود. آیا اگر بی‌گناهی را متهم کنیم و دادگاه او را تبرئه کند، شکایت ما افتراست؟
در پاسخ باید به همان شرط سوءنیت توجه کرد. گفتیم افترا زمانی محقق می‌شود که قصد ضرررسانی وجود داشته باشد. کسی که شکایت می‌کند معمولاً هدفش احقاق حق است؛ بنابراین شکایت در حالت عادی افترا نیست، مگر دادگاه احراز کند که هدف از طرح دعوا صرفاً آزار و ضرر رساندن به دیگری بوده است.
حالت دیگر این است که شخصی اقدامی انجام داده است و می‌خواهیم اظهارنامه بزنیم. ممکن است در اظهارنامه بخواهیم اشاره کنیم که اقدام او در واقع جرم بوده است. آیا در این حالت افترا محقق شده است؟
در این جا هم باید همه شرایطی که گفتیم وجود داشته باشد، اما این جا دیگر شکواییه نیست که بگوییم نیت احقاق حق بوده و احتمال این که چنین اقدامی را افترا قلمداد کنند بیشتر است. پس در اظهارنامه‌ها مستقیما جرمی را به طرف مقابل نسبت ندهید، مثلاً ننویسید «شما کلاهبرداری کرده‌اید»، بلکه بنویسید: «با وعده‌های خلاف واقع از من پول گرفته‌اید».
حالت دیگر شهادت در دادگاه است. اگر شاهدی بگوید «فلان شخص جرم کرده»، آیا افترا است؟
به نظر می‌رسد در این حالت، اگر گفته دروغ باشد، جرم «شهادت کذب» تحقق پیدا می‌کند و اصولاً افترا مطرح نمی‌شود. با این حال، بهتر است هنگام ادای شهادت فقط آنچه دیده یا شنیده‌اید بیان کنید، نه نتیجه‌گیری درباره نوع جرم.
مجازات افترای ساده چیست؟
اگر دادگاه احراز کند شخصی مرتکب افترای ساده (قولی) شده است، مجازات او جزای نقدی درجه شش خواهد بود که بین ۲۰ تا ۸۰ میلیون تومان تعیین می‌شود.
اما همانطور که گفتیم و در ماده 697 قانون مجازات نیز به آن اشاره شده است، اگر اقدام صورت گرفته از جرایم موجب حد باشد، آن وقت مجازات آن جرم حدی اجرا می‌شود. برای همین مثلاً وقتی که یک نفر به دیگری جرم زنا را نسبت می‌دهد، ممکن است به مجازات جرم قذف که 80 ضربه شلاق است محکوم شود.
اگر بابت افترا از شما شکایت شده، یا کسی به شما جرمی نسبت داده است و می‌خواهید بابت افترا از او شکایت کنید، می‌توانیم در مورد آن گفتگو کنیم.
شما یادداشت شماره 3 از مجموعه راهنمای تخصصی انواع دعاوی را مطالعه کرده‌اید. یادداشت‌های این مجموعه به ترتیب عبارتند از: